Elke week worden nieuwe archeologische vondsten bekend gemaakt. Ze dragen allemaal bij aan de kennis van de vroege mens. Om de zoveel jaar is er echter een vondst die ons begrip van de menselijke geschiedenis verruimt, met andere woorden verandert.
Vorig week werd bekend gemaakt dat de ploeg o.l.v. Prof Lee Berger, in de Rising Star Grot (Zuid-Afrika), ten NO van Pretoria, nieuwe vondsten voorstelde. De eerste vondsten uit deze grot werden gepubliceerd in 2013. Er was een nieuw mensentype gevonden, Homo naledi, die klein was, een kleine herseninhoud (tussen 465 cc en 560 cc). Hij leefde vrij recent, tussen 236.000 and 335.000 BP. Hij begroef zijn doden.[1]
Nu werd bekend gemaakt dat Naledi op meerdere plaatse abstracte tekens op rotswanden had gegraveerd en vuur gebruikte in de grot. Homo naledi had een betekenisvolle culturele voorsprong op alle andere mensentypes. Het zou nog bijna tweehonderdduizend jaar duren voor homo sapiens gelijkaardige tekens zou ontwikkelen!
De herseninhoud van Homo naledi was klein. Toch was hij in staat gevorderde culturele praktijken te ontwikkelen waaronder het gebruik van vuur in diepe grotten en het begraven van zijn doden.
Homo naledi is bijzonder omdat het gevorderde (of moderne) maar ook zeer archaïsche kenmerken heeft. De belangrijkste:
- “De schedelinhoud was gelijkaardig aan hominiden die leefden tussen 2 en 4 miljoen jaar geleden, klein in vgl. met Homo. (Archaïsch)
- De schedelvorm is uniek maar lijkt meest op die van Homo habilis of Homo rudolfensis, de oudste mensentypes, niet op de schedelvorm van de Australopitheken. (Archaïsch)
- De borstkas, schouders en bekken lijken meer op die van oudere hominiden dan die van Homo. (Archaïsch)
- De hand, de pols, de duim en de arm passen eerder bij Homo. De hand van Homo naledi was net als die van andere vroege mensen beter geschikt dan bij de Australopitheken om objecten vast te nemen en te manipuleren. (Gevorderd)
- De onderste ledematen en de voeten zijn moderner, ze passen eerder bij Homo. (Gevorderd)
- De tanden zijn klein wat er op wijst dat ze niet gebruikt werden om veel en hard te kauwen zoals bij de Australopitheken”. (Dit is een gevorderde eigenschap die kan wijzen op het bewerken van voedsel met werktuigen voor het gegeten werd.[2]
Een kleine herseninhoud en toch grote prestaties
Het onderzoek naar Homo naledi wierp de vraag op hoe belangrijk grote hersenen zijn. Tot nog toe werd aangenomen dat de evolutie leidde natuurlijke selectie o.a. op de omvang en de complexiteit van de hersenen. Homo floresiensis[3] en Homo naledi hebben beiden een kleine herseninhoud, fysiek archaïsche kenmerken, maar vallen zeker binnen het spectrum van Homo wat hun technische en culturele capaciteiten betreft.
Dit roept de vraag op in welke mate een grote herseninhoud belangrijk is. De hersenen van Homo sapiens en zijn directe voorlopers zouden waarschijnlijk nog een stuk groter geweest zijn indien de schedel soepeler zou gegroeid zijn. Dat was niet het geval. De groeiende hersenen beukten als het ware tegen de schedelwand. Die schedel was toch sterk gegroeid. Zo sterk dat bij de geboorte moeders stierven omdat de schedel van hun kind niet door de baarmoeder kon. Dat was en is een zeer zware prijs voor grotere hersenen. Dat die grote prijs bleef drukken op de mensheid duidt indirect op het grote belang van hersenen. Na de dood van moeder en baby waren niet alle problemen van de baan. Bestaande kleine kinderen van een moeder moesten niet alleen door hun vader maar best door een andere vrouw opgevoed en begeleid worden.
Er ontstonden ook andere oplossingen dan een grotere schedel: de hersenen werden complexer. Ze kregen meer verbindingen, hersenwindingen. Iets gelijkaardig zou kunnen gebeurd zijn bij Homo naledi: de herseninhoud bleef klein maar de complexiteit van de hersenen kan sterk gegroeid zijn.
We weten nu dat goed werkende hersenen niet enkel een functie zijn van de hersenomvang.
Oudste symbolen van de mens
De kiezel van Makapansgat (ZA), 3.000.000 tot 2.500.000 BP. Dit kiezelsteentje vertoont gelijkenis met een gezicht van een hominide. We weten niet of deze kiezel door een (zeer) vroege Homo of een australopitheek naar hun schuilplaats werd meegenomen. We moeten er echter niet aan twijfelen dat het steentje mooi werd gevonden omwille van de gelijkenis met een gezicht. Het is het oudste voorbeeld van symbolisch denken. Het kiezelsteentje werd waargenomen als een symbool van een gezicht. Het is mogelijk dat deze eigenschap meer dan 2,5 miljoen jaar geleden erfelijk was geworden binnen de hominiden. Als deze eigenschap zo lang geleden voorkwam bij hominiden is et niet verwonderlijk dat Homo naledi ze ook had.
De kiezel van Makapansgat wijst in de richting van een geleidelijke evolutie die veel langer geleden begon. Onze verre voorlopers kunnen in staat geweest zijn om esthetisch, dit is gevoelig voor het schone (“dat wat ons aangenaam aandoet, onze zintuigen streelt, fraai, mooi”, van Dale), te zien, denken en te voelen.[4]
In Olduvai, Tanzania, werd een steen gevonden die gelijkenis vertoont met de kop van een baviaan. Hij is naar schatting 1,74 M jaar oud en bewerkt door de mens. Er werd een groef rondom de schedel en zes kopjes (cupules) gegraveerd.
In Kozarnika, Bulgarije, 1.400.000 tot 1.200.000 BP, werden botten gevonden waar streepjes in gegraveerd werden.
Twee zeer oude beeldjes werden zeer lang geleden gevonden. Het eerste is de Venus van Tan Tan, Marokko, 400.000 BP. Hier werden ook de oudste sporen van rode oker gevonden. Dit is een ander symbool, voor bloed en voor leven. Het werd door verschillende mensentypes gebruikt.
Het tweede is de Venus van Berekhat Ram, Syrië. 800.000 tot 233.000 BP.
Beide beeldjes werden waarschijnlijk gekozen omdat ze een opvallende gelijkenis met een vrouwen vertoonden. Ze werden allebei licht bewerkt om de gelijkenis groter te maken
Om symbolen weer te geven, uit te spreken, voor te stellen met het lichaam enz. moeten de hersenen waarschijnlijk meer dan een basisniveau van Theory of Mind hebben. ToM houdt in dat mensen in hun samenwerking een theorie hebben over wat andere mensen in hun groep denken, waaronder hun intenties. Dit laat samenwerking op een hoger niveau dan andere mensapen toe. We kunnen enkel raden of Homo naledi gesproken taal had. Wij kunnen wel de overweging maken dat dit voor zijn cultuur dat zeker nuttig, misschien noodzakelijk was.[5]
Dr. Marc Vermeersch – marc.vermeersc@gmail.com
Een goede video over de recente vondsten:
[1] Homo naledi, nieuw mensentype in Zuid-Afrika, Homo naledi, nieuw mensentype in Zuid-Afrika
[2] Blog Zie: Homo naledi, nieuw mensentype in Zuid-Afrika (2015)
https://marcvermeersch.wordpress.com/2015/09/10/homo-naledi-nieuw-mensentype-in-zuid-afrika/
Groundbreaking New Discoveries! Homo Naledi Burials & Engraved Cave Art, Kayleigh, Groundbreaking New Discoveries! Homo Naledi Burials & Engraved Cave Art
[3] Nieuwe vondsten van Homo floresiensis (2016), Nieuwe vondsten van Homo floresiensis (2016) | Marc Vermeersch’s Blog (wordpress.com)
[4] Marc Vermeersch, De geschiedenis van de mens. Deel I, Jagers en verzamelaars. Boek 1, van Pan tot Homo sapiens, p. 198 e.v.
[5] Over Theory of Mind: Marc Vermeersch, Deel I jagers en verzamelaars, Boek 2, de maatschappij van jagers en verzamelaars, p. 369-375.
Marc Vermeersch's Blog 