Tekens op rotswanden, uitingen van symbolisch denken
Op de rotswand in de grot werden grafische tekens gegraveerd: vierkanten, ladders, driehoeken, kruisen en X’en.
Sensationeel was dat er nu ook symbolen gevonden werden die op wanden van de grot gegraveerd werden. Ze zijn tussen 241.000 and 335.000 jaar oud. “De symbolen bestaan uit diep ingekerfde hashtag-achtige kruisen en andere geometrische vormen. Vergelijkbare symbolen die in andere grotten zijn gevonden, werden gekerfd door vroege Homo Sapiens 80.000 jaar geleden en Neanderthalers 60.000 jaar geleden en werden vermoedelijk gebruikt om informatie vast te leggen en te delen.”
De tekens op de rotswand tonen aan dat Homo naledi symbolisch kon denken, iets wat typisch is voor een gevorderde Homo. Het oudste bewijs van symbolisch denken zijn graveringen op een steen die 1,74 miljoen jaar oud was. Die werd in Olduvai, Kenia, gevonden door Mary Leakey gevonden die een zekere gelijkenis vertoont met een bavianenkop. Een vroege mens had een groef aangebracht rond de kop en had zes kopjes (cupules) gegraveerd in de steen.
Symbolisch denken door de mens is misschien ouder dan 1,74 miljoen jaar, maar er zijn geen bewijzen voor. Aangezien Homo naledi naast moderne ook archaïsche kenmerken had, kan niet uitgesloten worden dat voorouders van dit mensentype de mogelijkheid om symbolisch te denken veel langer geleden verworven had. Een andere mogelijkheid is dat zowat alle mensentypes zich over een lange periode bleven vermengen en dat door natuurlijke selectie gunstige eigenschappen, waaronder symbolisch denken, van andere mensentypes overgenomen werden én behouden bleven.
Grafische tekens zijn specifieke symbolen
Wat is een symbolisch denken, wat is een symbool?
“Symbolisch denken is een manier van denken. Daarbij vertegenwoordigen symbolen een object, een werkelijkheid, een idee enz. Een ring kan bijvoorbeeld een symbool zijn voor ‘deze persoon is gehuwd’.”[1]
Er is moet een onderscheid tussen symbolisch denken, het maken (bv. graveren) van symbolen en de ontwikkeling van grafische tekens. Symbolisch (kunnen) denken is en noodzakelijke voorwaarde voor het ontstaan en gebruik van grafische tekens.
Grafische tekens zijn a.h.w. gestandaardiseerde symbolen. Ze zijn het resultaat van overeenkomsten over wat het teken voorstelt, m.a.w. welk symbool het voorstelt. Een grafisch teken staat symbool voor ‘iets’, het heeft een betekenis. De letter ‘A’ uit ons alfabet gaf bv. oorspronkelijk de kop van een rund en twee horens weer. Het gebruik van grafische tekens moet substantieel zijn opdat de betekenis ervan zou bekend zijn en behouden worden. Ze beantwoorden aan de nood om te communiceren met visueel uitgebelde symbolen.
(De ‘A’ komt oorspronkelijk uit het spijkerschrift. Het veranderde in het Fenicisch. Het teken werd gekanteld in het Grieks en overgenomen in het Latijn. Deze werden meer dan 200.000 jaar na de grafische tekens van Homo naledi ontwikkeld.)
Het graveren van tekens wijst op een gevorderde cultuur. Symbolen hebben geen zin als andere mensen, als groepen mensen, ze niet begrijpen. Ze zijn het resultaat van gemeenschappelijk gebruik, ze hebben complexiteit, ze moeten aangeleerd en doorgegeven worden.
De abstracte tekens, symbolen, van Homo naledi in Zuid-Afrika zijn nu de oudste ooit gevonden. Het tweede oudste is een blokje oker, ca. 75.000 jaar oud, waarop rechte lijnen gevonden in Blombos, Zuid-Afrika.[2]
De complexiteit van de tekens van Homo naledi is vele keren groter dan die van de streepjes die vroege mensen op allerlei voorwerpen graveerden.
“Symbolen van Homo sapiens in Frankrijk en Spanje, 30.000 BP – 10.000 BP.
Er zijn gegevens genoeg om te stellen dat er al in het laat-paleolithicum door Homo sapiens tekens, die symbolen waren, aangebracht werden die steeds weer terugkeerden en die voor de vroege moderne mens een betekenis moeten hebben gehad. André Leroi-Gourhan (1911-1986, bekend Frans archeoloog), inventariseerde deze symbolen bij de grotschilderijen, beeldjes en wandgravures. Hij analyseerde in 72 grotten 2.500 figuren die 1.200 situaties uitbeelden. Aan de hand van 1794 gevallen, waarbij een groep bizons telkens slechts voor één casus telde. De kunst en de tekens komen uit de periode 30.000 BP -10.000 BP. Hij kwam tot het resultaat dat in de tabel links wordt samengevat.”
Dr. Marc Vermeersch – marc.vermeersch@gmail.com
[1] Zie: Wat is symbolisch denken? Wat is symbolisch denken? | Marc Vermeersch’s Blog (wordpress.com)
[2] Christopher S. Henshilwood, Francesco d’Errico, Ian Watts, Engraved ochres from the Middle Stone Age levels at Blombos Cave, South Africa, ScienceDirect, Journal of Human Evolution, Vol. 57 N°1, July 2009, p. 27-47, 2009.
Marc Vermeersch's Blog 